Stres towarzyszy człowiekowi w codziennym życiu i może determinować jego zachowanie i wybory życiowe. Stres może być powodowany trudnościami dnia codziennego lub być następstwem ciężkiej choroby. Można również mówić o stresie egzaminacyjnym, czy też o stresie doświadczanym w miejscu pracy i związanym ze środowiskiem zawodowym. Stres pojawia się w sytuacjach, gdy wymagania stawiane człowiekowi są na granicy jego możliwości lub są niemożliwe do spełnienia. Niezrównoważenie wymagań stawianych jednostce i jej możliwości stanowi istotę stresu.
Źródłem wymagań może być sytuacja zewnętrzna na przykład nadmiar obowiązków w pracy bądź wewnętrzne standardy. Przyczyną braku równowagi mogą być nie tylko zbyt duże, ale także zbyt małe wymagania nieadekwatne do możliwości jednostki. Niezrównoważeniu wymagań i możliwości towarzyszą emocje z reguły negatywne niekiedy o dużej sile oddziaływania. Sytuacja stresowa pobudza jednostkę do działania spełniającego dwie funkcje: przywrócenia równowagi pomiędzy wymaganiami, a możliwościami osoby i regulacji własnego stanu emocjonalnego (Heszen i Sęk, 2010).
Pojęcie stres jest powszechnie stosowane, ale określenie to nie jest jednoznaczne. Terminu tego używa się zarówno do określenia traumatycznych wydarzeń jak i do sytuacji codziennego życia. Stres jest czynnikiem wpływającym na pogorszenie sprawności i efektywności funkcjonowania jednostki w różnych obszarach życia, a długotrwały stres prowadzi do zaburzeń w stanie zdrowia (Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Według Strelaua stres „to stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji” (Strelau, 1996, s. 92). Badacz uważa, że przyczyną stresu u osoby jest brak równowagi pomiędzy wymaganiami stawianymi jednostce, a możliwościami poradzenia sobie z sytuacją trudną (Strelau, 1992, 1996, 2009). To jak jednostka poradzi sobie z wymaganiami jej stawianymi zależy od takich cech jak inteligencja, zdolności specjalne, umiejętności, cechy osobowości, posiadany temperament, doświadczenie związane z daną sytuacją stresową, stosowane strategie radzenia sobie ze stresem, a także stan zdrowia jednostki (Strelau, 2009).
W powszechnym odczuciu pojęcie stresu używane jest w dwóch znaczeniach (Heszen i Sęk, 2010). Na podstawie przeglądu literatury przedmiotu autorki dowodzą, że pierwsze podejście odwołuje się do okoliczności zewnętrznych jak przykre wydarzenia, trudne sytuacje, z którymi należy się zmagać i bywa określane jako bodźcowe. Drugie podejście w definiowaniu stresu zwane reakcyjnym odnosi się do określonych reakcji człowieka, do przeżywanego napięcia, nieprzyjemnych reakcji emocjonalnych i jest zbieżne ze stanowiskiem Selyego, który definiował stres w kategoriach reakcji organizmu. Z kolei Mechanic określił stres jako reakcję dyskomfortu (Heszen i Sęk, 2010).
Badacze stresu Lazarus i Folkman (1984; za: Heszen i Sęk, 2010) uważają, że jednostka by poradzić sobie z sytuacją uznaną przez nią za obciążającą i przekraczającą jej zasoby, podejmuje stale wysiłki poznawcze i behawioralne, aby sprostać wymaganiom zewnętrznym i wewnętrznym. Badacze wyróżnili dwie funkcje radzenia sobie. Pierwsza określana jest instrumentalną i związana jest ze sposobami radzenia sobie zorientowanymi na problem. Ma ona na celu poprawę niekorzystnej relacji pomiędzy wymaganiami otoczenia, a możliwościami jednostki. Druga funkcja zwana regulacyjną związana jest ze strategiami radzenia sobie skoncentrowanymi na emocjach i pomaga w kontrolowaniu reakcji emocjonalnej powiązanej ze stresorem. Samoregulacja emocji to przede wszystkim obniżenie przykrego napięcia i łagodzenie negatywnych stanów emocjonalnych u jednostki (Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008; Heszen i Sęk, 2010).
Inną znaną koncepcją stresu jest teoria zachowania zasobów Hobfolla (1989;za: Heszen i Sęk, 2010). Ten model zakłada, że stresem psychologicznym jest reakcja osoby na otoczenie, w którym występuje groźba utraty sił, bądź rzeczywista ich utrata albo brak sił spowodowany wyeksploatowaniem się jednostki. W tym ujęciu autor zdecydowanie przeciwstawia się modelowi Lazarusa i Folkman. Badacz wskazuje na kolektywistyczny charakter radzenia sobie akcentując, że stres i jego opanowywanie uwarunkowane jest zachowaniem jednostki na tle rodziny i środowiska społecznego, w którym przebywa i funkcjonuje. Model ten zakłada, że celem ludzkiej aktywności jest zdobywanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów nazywanych zasobami. Natomiast w sytuacji konfrontacji z realną, bądź antycypowaną stratą, jednostka narażona jest na doświadczenie stresu. W koncepcji Hobfolla zasoby sił wyjaśniają istotę stresu psychologicznego. Autor przyjmuje, że zasobami mogą być przedmioty, warunki, cechy osobowości, a także pokłady energii, które są cenione jako potrzebne do przetrwania jednostki w sposób bezpośredni lub pośrednio. Według badacza posiadane już zasoby mogą też posłużyć jednostce do zdobycia nowych zasobów umożliwiających przetrwanie człowiekowi (Hobfoll, 2006; za: Heszen i Sęk, 2010). Posiadanie zasobów odczuwane jest przez jednostkę jako stan zadowolenia, natomiast ich brak lub ograniczony dostęp przyczynia się do odczuwania przez człowieka zjawiska stresu. W teorii zachowania zasobów zarządzanie zasobami obejmuje dwa cykle: strat i zysków. Przy czym utrata zasobów jest intensywniej odczuwana, niż zysk. W ramach tego paradygmatu i radzenia sobie ze stresem istotne jest inwestowanie zasobów by kompensować straty i powiększać rezerwuar zasobów (Heszen i Sęk, 2010; Terelak, 2008). Model Hobfolla podkreśla różnice indywidualne, wpływające na efektywność wykorzystania swoich zasobów i występujące zróżnicowanie w tym zakresie wśród ludzi. Osoby dysponujące większymi zasobami są w mniejszym stopniu narażone na ich utratę i są bardziej zdolne do uruchamiania spirali zysku nawet w sytuacji utraty zasobów. (Heszen i Sęk, 2010; Terelak, 2008).
Odmienne spojrzenie na zjawisko stresu prezentuje Antonovsky (1995; za: Terelak, 2008). Jest on twórcą koncepcji salutogenetycznej zakładającej brak dychotomicznego podziału na zdrowie/chorobę. Terelak (2008, s. 47) pisze, że w podejściu salutogenetycznym „brak homeostazy i uporządkowania jest normalnym stanem rzeczy dla organizmu ludzkiego”. Czynniki decydujące jak jednostka radzi sobie ze stresem, Antonovsky nazwał uogólnionymi zasobami odpornościowymi. Umożliwiają one człowiekowi skutecznie unikać lub pokonywać różne trudności życiowe. Zaliczył do nich wszelkie właściwości fizyczne, biochemiczne jak odporność, materialne, emocjonalne i poznawcze obejmujące wiedzę , intelekt i osobowość. Za istotne uznał także relacje interpersonalne jednostki, a także uwarunkowania socjokulturowe.
Przegląd teorii stresu występujących w literaturze przedmiotu ukazał odmienne spojrzenie badaczy na zjawisko stresu. Pojęcie stresu może być definiowane z różnych punktów widzenia na przykład: ewolucyjnego, biologicznego, psychologicznego czy medycznego.
Rozważania teoretyczne i wiedza na temat stresu służą celom poznawczym i praktycznym, mogą także pełnić funkcję prewencyjną i psychokorekcyjną (Terelak, 2008).
Literatura cytowana
Heszen,I., Sęk, H. (2010). Zdrowie i stres. W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia akademicka. Podręcznik (t. 2, s. 681-733). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość stres a zdrowie. Warszawa: Difin.
Strelau, J. (1992). Badania nad temperamentem: Teoria, diagnoza, zastosowania. Warszawa:Ossolineum.
Strelau, J. (1996). Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.). Człowiek w sytuacji stresu (s. 88-132). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Strelau, J. (2009). Psychologia temperamentu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Terelak, J.F. (2008). Człowiek i stres. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta.