Opanowywanie różnego rodzaju stresorów jak choroby, klęski nie zabezpiecza przed pojawieniem się następnych, zarówno w życiu indywidualnym jednostek jak i w środowisku społecznym. Skutki psychospołeczne i zdrowotne oddziaływania stresu na jednostkę skłaniają do poszukiwania sposobów zminimalizowania negatywnych konsekwencji zjawiska stresu.
Istotny wpływ na funkcjonowanie człowieka ma stres intrapsychiczny związany z doświadczeniem życiowym jednostki (Plopa i Makarowski, 2010). Na doświadczenie życiowe składa się nie tylko energia psychiczna człowieka, ale także jego wszelkie zasoby jak potencjał osobowościowy, społeczny. W sytuacji, gdy zasoby jednostki zostały niewystarczająco ukształtowane albo ulegają zmniejszeniu w wyniku kolejnych trudnych doświadczeń życiowych, wtedy osoba może być bardziej podatna na odczuwanie stanów lękowych, brak satysfakcji z codziennego życia. W sytuacji gdy system psychiczny człowieka obciążony jest licznymi napięciami i konfliktami nie muszą oddziaływać zewnętrzne naciski na jednostkę, aby odczuwała stres. Wewnętrzne napięcie towarzyszące człowiekowi może wtórnie wywoływać różne problemy, bez dodatkowej przykrej stymulacji zewnętrznej. Na podstawie przeglądu literatury przedmiotu Plopa i Makarowski (2010) wskazują, że wielu badaczy zjawiska stresu uważa, że stres intrapsychiczny ma wymiar temporalny. A to oznacza, że jest on związany zarówno z kształtowaniem się psychiki jednostki w toku jej życia jak i doświadczaniem długotrwałego stresu (Plopa, 2007 b; Turner i Avison, 1992 ; Tyszkowa, 1991; za: Plopa i Makarowski, 2010).
W zależności od stadium rozwoju w jakim znajduje się jednostka, jej zachowanie w sytuacji stresowej będzie miało inny przebieg. Zgodnie z teorią kryzysów Eriksona osoba musi poradzić sobie z trudnościami specyficznymi dla różnych okresów życia i wymagającymi rozwiązania, by w kolejnych okresach mogła prawidłowo reagować na sytuacje trudne. Osoby, które rozwiązały kryzysy stadiów poprzednich w sposób adekwatny i optymalny mają większe możliwości by efektywnie funkcjonować w następnym stadium (Plopa i Makarowski, 2010).
Stres intrapsychiczny związany z doświadczeniem życiowym jednostki nie jest wyodrębniony z kontekstu społecznego. Jest nim warunkowany, ale także sam warunkuje relacje człowieka z szeroko rozumianym środowiskiem rozwoju. Uwzględniając te zależności można przyjąć, że osoba mająca problemy z osobistym funkcjonowaniem będzie prawdopodobnie mniej efektywnie funkcjonować w różnych relacjach społecznych i narażać się na doświadczanie licznych sytuacji stresowych. Co więcej jednostka rozwijająca się w środowisku stresorodnym będzie z większym prawdopodobieństwem doświadczać stresu intrapsychicznego (Plopa i Makarowski, 2010).
W sytuacji stresu ważne są zasoby indywidualne jednostki i otrzymane wsparcie społeczne, które działają na zasadzie bufora i łagodzą skutki stresu.
Kolejnym czynnikiem osobowościowym opisanym w literaturze przedmiotu i mającym wpływ na poziom odczuwanego stresu jest umiejscowienie kontroli. Wyróżnia się wewnętrzne i zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Wewnętrzne umiejscowienie kontroli określa zdarzenia jako konsekwencje własnych działań i osobistej kontroli. Natomiast zewnętrzne umiejscowienie kontroli zdeterminowane jest czynnikami, które znajdują się poza kontrolą osobistą jednostki (Ogińska-Buliki i Juczyński, 2008). Badacze Parkes i Payne (1984; 1988; za: Plopa i Makarowski, 2010) wskazują, że jednostki z zewnętrznym umiejscowieniem kontroli najczęściej są przekonane, że nie mają wpływu na zmianę sytuacji stresowej i koncentrują się na towarzyszących jednostce emocjach, a nie na źródle problemu. Natomiast osoby dysponujące wewnętrznym poczuciem kontroli mają większe możliwości by funkcjonować efektywnie. W sytuacji stresowej działają bardziej racjonalnie, niż emocjonalnie, a w sytuacjach trudnych ich zachowanie cechuje większa odpowiedzialność za podejmowane działania (Parkes, 1984; Strickland, 1978; Taylor i Cooper,1988; za: Plopa i Makarowski, 2010; Strelau, 2006 a). Osoby z wewnętrznym umiejscowieniem kontroli są bardziej skuteczne w zwalczaniu doświadczanego stresu na poziomie poznawczym, emocjonalnym i somatycznym. Reakcje stresowe blokowane są u nich już na poziomie pierwszego kontaktu jednostki z zagrożeniem (Walsh i in., 1994; za: Plopa i Makarowski, 2010).
Badacze tego zjawiska (Antonowsky, 1980, 2005; Miculincer, 1993; za: Plopa i Makarowski, 2010) podkreślają rolę kompetencji interpersonalnych. Zwłaszcza bogate kompetencje interpersonalne pozwalają jednostce optymalnie funkcjonować w sytuacjach stresowych. Umiejętności interpersonalne wzbogacane są przez cechy osobowości takie jak otwartość, empatia, optymizm, zdolność rozumienia innych, a także pozytywne nastawienie do ludzi . Te cechy osobowości umożliwiają ekspresję gromadzonych emocji i nie dopuszczają do niekorzystnego dla osoby kumulowania się stresu. Pozwalają także na korzystanie ze wsparcia społecznego proponowanego jednostce przez otoczenie. Osoby nastawione na kontakt, spostrzegają zagrożenie jako mniejsze, nie koncentrują się na emocjach i objawach, a tym samym towarzyszy im mniejsze poczucie beznadziejności. W ich odczuciu pomimo doświadczania różnych sytuacji trudnych, nie obniża się u nich stan dobrego samopoczucia i satysfakcji z życia. A w okresie obniżenia jakości funkcjonowania, taki stan ma charakter przejściowy i cechuje się mniejszym nasileniem (Plopa, 1996).
Dane zawarte w literaturze przedmiotu dowodzą, że osoby umiejętnie korzystające z posiadanej zdolności do samoregulacji, odnoszą większe korzyści w życiu, lepiej radzą sobie z pokonywaniem sytuacji trudnych, stresujących.
Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość stres a zdrowia. Warszawa: Difin.
Plopa, M. (1996). Stres w izolacji morskiej. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Plopa, M., Makarowski, R. (2010). Kwestionariusz poczucia stresu. Warszawa: VIZJA PRESS &IT.
Strelau, J. (2006a). Temperament jako regulator zachowania z perspektywy półwiecza badań. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.